خالق “دایی‌جان ناپلئون” درگذشت؛ ناصر تقوایی، فیلمساز مؤلف موج نوی سینمای ایران، خاموش شد

خالق “دایی‌جان ناپلئون” درگذشت؛ ناصر تقوایی، فیلمساز مؤلف موج نوی سینمای ایران، خاموش شد

ناصر تقوایی، کارگردان، نویسنده، عکاس و یکی از مهم‌ترین فیلمسازان مؤلف و پیشگام موج نوی سینمای ایران، در سن ۸۴ سالگی چشم از جهان فرو بست. این هنرمند بزرگ سینمای ایران، روز سه‌شنبه، ۲۲ مهر ماه ۱۴۰۴ (۱۴ اکتبر ۲۰۲۵)، در پی عوارض ناشی از بیماری و کهولت سن در بیمارستان درگذشت.

تقوایی که متولد سال ۱۳۲۰ در آبادان بود، میراثی گرانبها از خود به یادگار گذاشت که فراتر از سینما، وارد فرهنگ و ادبیات عامه مردم ایران شد و تأثیر او بر نسل‌های بعدی هنرمندان انکارناپذیر است.

۱. پیوند با ادبیات و ظهور در موج نو

تقوایی فعالیت هنری خود را از میانه دهه ۱۳۴۰ با مستندسازی آغاز کرد. آنچه او را از بسیاری هم‌نسلانش متمایز می‌ساخت، تسلط بی‌نظیرش بر ادبیات و توانایی او در تبدیل داستان‌های بزرگ به زبان بصری سینما بود.

• اولین اثر بلند: اولین فیلم بلند او، «آرامش در حضور دیگران» (۱۳۴۹)، که اقتباسی از داستانی از غلامحسین ساعدی بود، با وجود توقیف چند ساله، توانست شیر نقره‌ای جشنواره ونیز را کسب کند و نام او را در کنار دیگر پایه‌گذاران موج نوی سینمای ایران (مانند کیمیایی و مهرجویی) قرار دهد.
• سبک مؤلفانه: آثار تقوایی به عمق روانشناسی شخصیت‌ها، توجه وسواس‌گونه به جزئیات، سکوت‌های پرمعنا و نگاه انتقادی او به اجتماع مشهورند. او همواره به عنوان یک فیلمساز مؤلف توصیف شده است؛ کسی که امضای هنری منحصر به فرد خود را در هر پلان حفظ می‌کرد.

۲. سه اثر جاودانه: از جنوب تا تهران

اگرچه ناصر تقوایی در طول عمر هنری خود تعداد کمی فیلم ساخت، اما هر یک از آن‌ها به نقطه‌ای عطف در سینمای ایران تبدیل شدند:

الف. ناخدا خورشید (۱۳۶۵)

این فیلم که اقتباسی آزاد از رمان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی است، به دلیل فضای خشن، واقع‌گرایانه و تصویرسازی بی‌نظیر از جنوب و دریا، به یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران تبدیل شد. تقوایی برای این فیلم، جایزه پلنگ برنزی جشنواره لوکارنو را از آن خود کرد.

ب. دایی‌جان ناپلئون (۱۳۵۵)

تقوایی با ساخت سریال تلویزیونی «دایی‌جان ناپلئون» بر اساس رمان ایرج پزشکزاد، نام خود را در فرهنگ عامه مردم ایران جاودانه کرد. این سریال که اثری کمدی، انتقادی و سرشار از شخصیت‌های ماندگار بود، یکی از موفق‌ترین و پرمخاطب‌ترین تولیدات تاریخ تلویزیون ایران محسوب می‌شود که اصطلاحات و شوخی‌های آن هنوز پس از چند دهه در میان مردم رایج است.

ج. کاغذ بی‌خط (۱۳۸۰)

آخرین فیلم بلند تقوایی، «کاغذ بی‌خط»، یک اثر کمدی سیاه و متفکرانه با بازی خسرو شکیبایی و رویا تیموریان بود که زندگی یک زن خانه‌دار نویسنده را به تصویر می‌کشید. این فیلم بار دیگر نبوغ تقوایی در پرداختن به جزئیات و شخصیت‌پردازی دقیق را به نمایش گذاشت و اثبات کرد که او همچنان یک هنرمند پیشرو است.

۳. حسرت پروژه‌های ناتمام

بزرگترین اندوه سینمادوستان در مورد تقوایی، سکوت طولانی او در دو دهه آخر عمر و نیمه‌کاره ماندن پروژه‌هایی کلیدی‌اش بود.

تقوایی پس از «کاغذ بی‌خط»، دو پروژه مهم «چای تلخ» و «زنگی و رومی» را در دستور کار داشت که هر دو به دلیل مشکلات تولید و سلیقه سخت‌گیرانه خود او، در مراحل اولیه متوقف شدند. این پروژه‌های متوقف شده، نمادی از رنج و دشواری هنرمندی بود که حاضر نشد کیفیت را فدای کمیت کند.

نتیجه‌گیری:

درگذشت ناصر تقوایی، ضایعه‌ای عمیق برای سینمای ایران است. او نه فقط یک کارگردان، بلکه یک آموزگار برای نسل‌ها بود که به ما یاد داد چگونه از دل ادبیات، سینمایی عمیق، با جزئیات و فراتر از زمان خلق کنیم. یاد و آثارش که همیشه اصالت هنر این سرزمین را فریاد می‌زنند، جاودان خواهد ماند.

وب‌سایت iimdb.ir این فقدان بزرگ را به خانواده محترم استاد ناصر تقوایی، جامعه هنری و دوستداران سینما در سراسر ایران تسلیت می‌گوید. روحش شاد و یادش گرامی باد.